سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

مدیریت  آب و خاک کشور با توجه به تغییر اقلیم، مستلزم روی آوردن به شیوه های جدید می باشد که بهترین مدیریت آب وخاک در شرایط فعلی انجام عملیات آبخیزداری است .
آبخیزداری به مجموعه عملیاتی اطلاق می شود که منجر به حفظ آب و خاک و افزایش پوشش گیاهی و جلوگیری از فرسایش و رسوب گذاری می شود که این عملیات شامل:اقدامات مکانیکی ، بیولوژیکی و بیومکانیکی است.

حال این سوال می تواند  مطرح شود که چرا انجام عملیات آبخیزداری در حال حاضر بهترین روش مدیریت آب و خاک است
که دلایل آن  می تواند به شرح زیر باشد:

1- زود بازده بودن اقدامات آبخیزداری

مدت زمان اجرای عملیات آبخیزداری حداکثر در یک بازه زمانی9ماهه اتفاق خواهد افتاد بطوریکه هر سه عملیات مکانیکی حداکثر در یک سال مالی و عملیات بیولوژیکی حداکثر در دو ماه بارش ابتدایی و عملیات بیومکانیکی حداکثر در یک بازه سه ماهه انجام می گیرد و اثرگذاری آنها در یک دوره زمانی بارش سالانه به وضوح نمایان خواهد شد. نمونه بارز آن انجام عملیات آبخیزداری شهری در شهر ارومیه است که مدت های مدیدی با کوچکترین بارش باعث خسارات مالی زیادی به مناطق انعام و صدرا و سیر می شد که پس از انجام عملیات آبخیزداری کوچکترین تهدیدی در آنجا وجود ندارد یا انجام عملیات آبخیزداری در بالادست شهرستان فیروز کوه استان تهران به عنوان یک نمونه شاهد است.

2- کم هزینه بودن
بطورمتوسط انجام عملیات آبخیزداری (مکانیکی، بیومکانیکی و بیولوژیک) برای هر هکتار طبق نرم سال1400حدود750میلیون ریال بود که این رقم در مقایسه با انجام عملیات دیگر برای حفاظت ازآب و خاک که رقم بسیار بالاتری هست قابل مقایسه نیست و با عنایت به استحصال آب های زیر زمینی حاصل از انجام عملیات که در مناطق کوهستانی500مترمکعب برای هر هکتار و برای مناطق دشت1000متر مکعب می باشد که در مقایسه با نرم هزینه استحصال آب شربی که نهادهای متولی دیگر در اختیار مردم قرار می دهند بسیار کم هزینه هست

3- عدم نیاز به نگهداری
اقدامات آبخیزداری به گونه ای است که بابت نگهداری آنها هزینه ای لازم نیست در صورتی که سازه های دیگر نگهداشت آب نیازمند هزینه های هنگفت هستند و این هزینه ها گاهی تا ده برابر افزایش پیدا می کند و در صورت عدم نگهداری با کوچکترین تخریب باعث خسارات هنگفتی به زمین ها وتاسیسات پایین دست می شود.

4- افزایش نفوذپذیری آب در خاک
با عنایت به تغییرات اقلیمی و بارش های ناگهانی با شدت بارش زیاد و به دنبال آن سیلاب های ویران کننده، تنها راه مقابله با این امر در شرایط کنونی افزایش نفوذ پذیری آب در درون خاک می باشد و برای تحقق این امر چاره ای جز افزایش پوشش گیاهی وجود ندارد.
انجام عملیات بیولوژیکی آبخیزداری مانند: کودپاشی، بذر پاشی،  کپه کاری،  کاشت نهال در آبراهه ها و غیره همگی افزایش نفوذ پذیری آب در خاک را دنبال می کند بطوریکه با انجام تحقیقات مشخص شده است با افزایش متوسط20درصدی تاج پوشش مرتعی نفوذپذیری تا5برابر بسته به شرایط و مکان مختلف افزایش پیدا می کند و علاوه  بر جلوگیری از سیلابی شدن بارش های ناگهانی حتی می توان اکوتوریسم طبیعی نیز ایجاد کرد که فصل نوینی از گردشگری طبیعی را ایجاد خواهد کرد. نظیر آنچه که در زنجان و یا در اراک تحت عنوان پارک آبخیزایجاد شده است.

5- جلوگیری از فرسایش و نفوذپذیری
نگهداری خاک به مراتب مهمتر از نگهداری آب است زیرا که خاک بستر تولید است و هر ساله با فرسایش و رسوب گذاری ناشی از بارش های ناگهانی، ثروت عظیم ملی به هدر رفته و خسارات زیادی به کشاورزی و در عواقب آن به تولید می زند پس قطعا بایستی دنبال حفظ و نگهداشت خاک متناسب با شرایط آب و هوایی کشورمان بوده باشیم.
بر اساس تحقیقات بعمل آمده با انجام عملیات آبخیزداری بطور متوسط می توان درهرهکتار تا پنج  تن از فرسایش و3 تن از رسوب گذاری جلوگیری کرد و نکته حائز اهمیت دیگراین است سدهایی که با هزینه های بالایی ساخته می شود دارای یک عمرمفید خواهند بود بطوریکه هرچه عمر آنها کمتر بوده باشد هزینه های تحمیلی ناشی از این امر بیشتر خواهد بود و یکی از تهدیدات اصلی کاهش عمر مفید سد وجود رسوبات بالادست سدهاست.

6- مهاجرت معکوس به روستاها
در شرایط حاضر بدلیل کمبود آب در مناطق روستایی و به دنبال آن از بین رفتن زیر ساخت های لازم برای دامداری و کشاورزی،  روستاییان مجبور به مهاجرت  به شهر وعمدتا حاشیه نشینی شده که معضلات اجتماعی زیادی را به بار می آورد. انجام عملیات آبخیزداری باعث افزایش سطح ایستابی مطمئن شده وبه دنبال آن امکانات ابتدایی برای زندگی فراهم آورده و در نتیجه آن باعث رونق کشاورزی و دامداری در روستاها شده است بطوریکه بر اساس تحقیقات بعمل آمده انجام اقدامات آبخیزداری در هر هکتار بسته به جمعیت پراکنده خانوار در هرمناطق حدود60تا 100نفر موجب مهاجرت معکوس به روستاها گشته است.

7- نداشتن تبخیرو تعرق
تغییرات اقلیمی میزان تبخیر آب را به شدت افزایش می دهد و در برخی مناطق با توجه به شرایط  محیط حتی  تا ده برابر شده است و این شرایط مستلزم یک مدیریت جدیدی بر ای حفاظت از آب را برای خودش نمایان می نماید. با انجام عملیات مکانیکی آبخیزداری
نه تنها هیچ آبی پشت سازه ها به مدت طولانی جمع نخواهد شد بلکه با افزایش نفوذپذیری آب در درون خاک باعث افزایش سطح ایستابی آبهای زیر زمینی شده و از بحران فرونشست آب که به مراتب خیلی ارزشمند تر است خواهد شد در صورتیکه احداث سازه های بزرگ برای تامین آب شرب با مشکل جدی تبخیر روبرو خواهند شد و عملا با توجه به شرایط اقلیمی حاکم درشرایط فعلی کاری غیر علمی خواهد بود.
امروز اقدامات آبخیزداری با توجه به کارکرد هایی که دارد قطعا باید مورد توجه مسئولین تصمیم گیر و دست اندرکاران قرار گیرد چرا که برای  مدیریت آب و خاک کشور آن هم در شرایطی که با اکوسیستم شکننده ای مواجه هستیم توجه به موضوع آبخیزداری امری لازم و ضروری است.

*پسا دکترای آب و رئیس کمیته فنی معاونت آبخیزداری سازمان منابع طبیعی کشور